ملی مذهبی _ «علیرضا رئیسی»، معاون بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی روز ۲۲ آبان ۱۴۰۳ مدعی شد: «تا ۳۰ سال دیگر یک سوم جمعیت ایران سالمند خواهند بود و تا ۷۰ سال دیگر جمعیتی زیر ۵۰ میلیون داریم.» او اضافه کرده است: «در دهه ۸۰، از ۱۰ میلیون مادری که در سن باروری قرار داشتند، سالانه دو میلیون فرزند متولد می‌شد. اما هم‌اکنون ۲۳ میلیون خانم در سن باروری داریم ولی سالانه کمتر از ۱.۵ میلیون نفر نوزاد متولد می‌شود.»
«اسکندر مومنی»، وزیر کشور نیز همین ادعا را به شکلی عجیب‌تر عنوان کرده و گفته است: «اگر همین روند جمعیتی را پیش ببریم، در پیش‌بینی‌ها مشخص شده است که تا سال ۱۴۸۰، جمعیت ایران به ۳۵ میلیون نفر کاهش می‌یابد.»آیا تا سال ۱۴۳۳، یک سوم ایرانیان سالمند خواهند بود؟
آیا روند جمعیت ایران به زودی کاهشی خواهد شد و تا ۷۰ سال آینده به زیر ۵۰ میلیون خواهد رسید؟ چه قدر این ادعا با برآوردهای علمی تطابق دارد؟ «ایران‌وایر» در این گزارش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد.
تعریف سالمندی و سالمندی جمعیت
بنا بر تعریف سازمان بهداشت جهانی، سالمندی عبور از مرز ۶۰ تا ۶۵ سالگی است و سالمندی جمعیت یعنی افزایش جمعیت بالای ۶۰ تا ۶۵ سال به کل جمعیت و کاهش نسبت افراد زیر ۱۴ سال به کل جمعیت. جوامعی که نسبت جمعیت بالای ۶۵ سال آن به کل جمعیت از هفت تا ۱۴ درصد باشد، یعنی آن جوامع در روند سالخوردگی قرار دارند و وقتی این نسبت از ۱۲ درصد به بالا می‌رود، جوامع سالخورده شناخته می‌شوند.
به عبارت دیگر، سالخوردگی ریشه در کاهش نرخ باروری و افزایش امید به زندگی دارد و چنین جوامعی به سمت سالخوردگی حرکت می‌کنند.
شیب جمعیت و سالمندی در سال ۱۴۰۳
آخرین سرشماری جمعیت در ایران به سال ۱۳۹۵ بازمی‌گردد. پس از آن، سرشماری تازه‌ای انجام نشده است. از این حیث، برای درک وضعیت موجود، ناچار باید به آمار سالانه از نرخ باروری و نرخ مرگ و میر و … مراجعه کنیم.
«محمدجواد محمودی»، رییس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور در شهریور ۱۴۰۳ تازه‌ترین اطلاعات جمعیتی را در گفت‌وگو با خبرگزاری «ایسنا» عنوان کرد که می‌توانند قابل استناد باشند.
او گفت میزان خام موالید از حدود ۲۰ در هر هزار نفر جمعیت در سال ۱۳۹۴، با شیب زیاد در آغاز دوره و با شیب کم در سال‌های اخیر، به ۱۲.۳۸ در هر هزار نفر جمعیت در سال ۱۴۰۲ رسید و متوسط نرخ رشد جمعیت از ۳.۷ درصد در فاصله سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ به ۱.۲۴ درصد در فاصله سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ کاهش یافت.
در نتیجه این روندها، نرخ رشد طبیعی جمعیت در سال ۱۴۰۲ با شیبی کاهنده به حدود ۰.۷ درصد رسیده است.
جدول بالا نشان می‌دهد که رشد جمعیت به زیر یک درصد رسیده است. رشد جمعیت در سال ۱۴۰۲ در وضعیتی مشابه با سال ۱۳۹۹ قرار داشته است؛ یعنی جمعیت ایران کماکان رو به رشد است، هرچند شیب آن کند و زیر یک درصد در سال است.
جدول زیر مستند به گزارش مرکز آمار ایران، جمعیت دو گروه سنی ۶۴-۶۰ و ۶۵ به بالا از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ و درصد آن‌ها به کل جمعیت را نشان می‌دهد:
جمعیت سالمندان در سه دهه گذشته با شیب ملایم رو به رشد بوده و در سال ۱۳۹۵ به ۶.۱ درصد رسیده است که به نظر می‌رسد در سال ۱۴۰۲ نیز حدود هفت درصد باشد.
«حسام‌الدین علامه»، رییس سابق دبیرخانه شورای ملی سالمندی کشور در مهر ۱۴۰۳ با اشاره به اطلاعات مرکز آمار ایران گفته است: «حدود شش میلیون و ۵۰۰ هزار سالمند بالای ۶۵ سال در کشور زندگی می‌کنند که با احتساب جمعیت ۸۶ میلیونی ایران، حدود هفت درصد جمعیت سالمند است. با این حساب، این سوال مطرح می‌شود که وقتی جمعیت سالمند ایران در ۳۰ سال گذشته از حدود چهار درصد به حدود هفت درصد رسیده است، آیا امکان دارد در ۳۰ سال آینده از هفت درصد به ۳۰ درصد برسد؟
برآوردها از روند سالمندی تا سال ۱۴۳۳
طبیعتا رسیدن سن دهه شصتی‌ها به ۶۵ سال، جمعیت سالمندان ایران را به یکباره افزایش می‌دهد. ولی این پارامتر به تنهایی برای این که جمعیت سالمندان ایران در ۳۰ سال آینده به ۳۳ درصد برسد، کافی نیست. باید روند کاهشی نرخ باروری شدت گیرد و امید به زندگی به طور چشم‌گیر افزایش یابد که برآوردها احتمال این اتفاق را بسیار اندک نشان می‌دهند.
مرکز آمار ایران با بررسی چهار سناریو احتمالی (نرخ باروری ۲.۶، ۲.۱، ۱.۵، و ۱.۹)، پیش‌بینی کرده است که جمعیت سالمند ایران در سال ۱۴۳۰، یعنی حدود ۳۰ سال دیگر به نسبت کل جمعیت بین ۱۶ تا ۲۰ درصد خواهد بود؛ یعنی در بدترین حالت که نرخ باروری در ایران ۱.۵ باشد، جمعیت سالمند ایران در سال ۱۴۳۰ به نسبت کل جمعیت، کمتر از ۲۰ درصد است که در چنین حالتی جامعه ایران یک جامعه سالخورده به شمار خواهد آمد.
وضعیت امروز ایران به لحاظ نرخ باروری تقریبا مشابه سناریو سه، یعنی بدترین سناریو از بعد سالخوردگی جامعه ایران است.
«صابر جباری»، رییس مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس وزارت بهداشت روز ۱۴ آبان ۱۴۰۳ نرخ باروری در ایران در سال جاری را ۱.۶ اعلام کرده و گفته است: «نرخ باروری می‌تواند افزایش یابد. اگر همین روند ادامه پیدا کند و نرخ باروری از ۲.۵ که در برنامه هفتم توسعه هدف‌گذاری شده است دست نیابد، در سال ۱۴۳۰ نسبت سالخوردگان به کل جمعیت چیزی حدود ۱۸ تا ۱۹ درصد خواهد بود. اما نرخ باروری تنها شاخص سالخوردگی نیست بلکه شاخص امید به زندگی هم مهم است. آمارهای بانک جهانی نشان می‌دهند امید به زندگی در ایران از ۷۶ سال در سال ۲۰۱۹ به ۷۴ سال در سال ۲۰۲۱ کاهش یافته است. میزان نرخ خام مرگ به نسبت هر هزار نفر در ایران نیز طی دوره یاد شده از پنج به شش افزایش یافته است. تداوم این عامل باعث می‌شود که نسبت جمعیت سالخورده به کل جمعیت حتی با وجود نرخ باروری ۱.۶، به ۱۸ تا ۱۹ درصد نرسد؛ چون باروری پایین و مرگ و میر بالا از سرعت شیب افزایش جمعیت سالخوردگی می‌کاهد.
برآورد ۲۰۲۴ سازمان ملل متحد از رشد جمعیت بالای ۶۵ سال ایران
آخرین برآورد دفتر جمعیت سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که جمعیت سالخورده ایران تا ۳۰ سال آینده به ۲۰ تا ۲۵ میلیون نفر می‌رسد. در این دوره، جمعیت کل ایران ۱۰۰ تا ۱۱۰ میلیون برآورد شده است؛ یعنی چیزی حدود یک پنجم جمعیت ایران را افراد بالای ۶۵ سال تشکیل خواهند داد. دو نمودار زیر این نسبت را تا سال ۲۱۰۰ نشان می‌دهند:
مقایسه این دو جدول نشان می‌دهد که نه در ۳۰ سال آینده بلکه در سال‌های بسیار دورتر، یعنی حدود ۷۵ سال آینده ممکن است جمعیت سالخورده ایران از یک سوم جمعیت تجاوز کند.
جمعیت ایران و شیب آن در سال ۱۴۷۳
آن‌چه مسلم است، این که شیب جمعیت در ایران در حال حاضر صعودی است؛ هرچند میزان افزایش جمعیت زیر یک درصد باشد. این روند به زودی‌ها متوقف نمی‌شود. مطالعات مرکز آمار ایران نشان می‌دهند که حتی با تحقق بدترین سناریو، یعنی نرخ باروری ۱.۵ (در حال حاضر نرخ باروری با ۱.۶ نزدیک به بدترین سناریو است)، تا ۳۰ سال آینده جمعیت ایران بالغ بر ۹۵ میلیون و با تحقق بهترین حالت، یعنی نرخ باروری ۲.۶ درصد، جمعیت ایران بالغ بر ۱۱۲ میلیون نفر خواهد رسید.
این برآوردها نشان می‌دهند که جمعیت ایران تا ۳۰ سال آینده نه به طور غیرعادی سالمند خواهد شد و نه رشد جمعیت متوقف می‌شود. برآوردهای دفتر جمعیت سازمان ملل متحد نیز تقریبا مشابه همین را نشان می‌دهند. ولی اگر به سال‌های بسیار دورتر نگاه کنیم، یعنی تا ۷۵ سال آینده، رشد جمعیت ایران منفی خواهد شد. ولی به دلیل رشد فزاینده جمعیت تا سال ۱۴۵۰، جمعیت ایران هیچ‌گاه تا ۷۵ سال آینده زیر ۸۰ میلیون نخواهد بود. پیش‌بینی سازمان ملل متحد حاکی از آن است که جمعیت ایران تا حدود ۳۰ تا ۳۵ سال آینده به ۱۰۰ تا ۱۰۵ میلیون خواهد رسید و در سال ۲۱۰۰ به حدود ۸۰ میلیون بازخواهد گشت.
نمودار زیر، روند افزایش و کاهش جمعیت در ایران تا سال ۲۱۰۰ را نشان می‌دهد:
پارامتر دیگر که به دلیل نبود اطلاعات دقیق می‌تواند در کاهش جمعیت و افزایش سالخوردگی در ایران موثر باشد، مساله مهاجرت است. افزایش موج مهاجرت می‌تواند تغییرات عمده جمعیتی در ایران ایجاد کند ولی به دلیل در دسترس نبودن اطلاعات دقیق و قابل پیش‌بینی نبودن روند مهاجرت در سال‌های بعد، این پارامتر در این گزارش لحاظ نشده است.
جمع‌بندی
علیرضا رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مدعی شده است: «تا ۳۰ سال دیگر یک سوم جمعیت ایران سالمند خواهد بود و تا ۷۰ سال دیگر جمعیتی زیر ۵۰ میلیون داریم.» اسکندر مومنی، وزیر کشور نیز همین ادعا را به شکلی عجیب‌تر عنوان کرده و گفته است: «اگر همین روند جمعیتی را پیش ببریم، در پیش‌بینی‌ها مشخص شده است که تا سال ۱۴۸۰، جمعیت ایران به ۳۵ میلیون نفر کاهش می‌یابد.»
بررسی‌های «ایران‌وایر» نشان می‌دهند جمعیت ایران با رشدی زیر یک درصد رو به افزایش است.
نرخ باروری در ایران در سال‌های اخیر کاهش یافته است که می‌تواند در بلندمدت به افزایش جمعیت سالخورده ایران به نسبت کل جمعیت منجر شود. ولی در طرف مقابل، طی دو سه سال اخیر، نرخ امید به زندگی در ایران نیز کاهش یافته است؛ یعنی میانگین سن مرگ پایین آمده و هم‌زمان با کاهش نرخ باروری، جمعیت افراد سالخورده هم رو به کاهش است.
از سوی دیگر، مطالعات مرکز آمار ایران و گزارش دفتر جمعیت سازمان ملل متحد نشان می‌دهند که جمعیت سالخورده ایران به نسبت کل جمعیت تا ۳۰ سال آینده چیزی حدود ۱۶ تا ۱۹ میلیون خواهد بود که کمتر از ۲۰درصد کل جمعیت را تشکیل می‌دهد.
براساس این مطالعات، جمعیت ایران تا ۳۰ تا ۳۵ سال آینده به رشد خود ادامه می‌دهد و در سال ۱۴۳۰ بین ۹۵ تا ۱۱۲ میلیون نفر خواهد بود. دفتر جمعیت سازمان ملل پیش‌بینی کرده است که در سال ۲۱۰۰، یعنی حدود ۷۵ سال دیگر، حدود ۳۰ درصد جمعیت ایران سالخورده خواهد بود و کل جمعیت به ۸۰ میلیون کاهش می‌یابد.
بنابراین به نظر می‌رسد ادعاهایی که در ایران از روند رشد جمعیت و جمعیت سالخوردگان عنوان می‌شود، تطابقی با واقعیت ندارد. از این رو، «ایران‌وایر» به ادعای علیرضا رئیسی، معاون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مبنی بر این که تا ۳۰ سال دیگر یک سوم جمعیت ایران سالمند خواهند بود و تا ۷۰ سال دیگر جمعیتی زیر ۵۰ میلیون داریم، نشان حقیقت ندارد می‌دهد.
حقیقت ندارد: اظهار دروغی است درباره یک واقعه مشخص تازه یا چیزی که قبلا عدم صحت آن اثبات نشده است، با استفاده از واقعیات و مدارک موجود.
